Ook in deze editie van De Zwerfsteen weer een artikel van de hand van de naamgever van onze Stichting: Harm Tiesing uit Borger. Boer en volksschrijver Tiesing (1853-1936) publiceerde meer dan duizend artikelen en feuilletons in kranten, tijdschriften en almanacken. Hij schreef over het leven in een Drentse dorpsgemeenschap in al zijn facetten. Deze keer publiceren wij een artikel vam Tiesing over Nieuwjaarsdag. Dit artikel verscheen in 1926 in het Nieuwsblad van het Noorden.

De Nieuwjaarsviering

Als de Kerstdagen voorbij zijn komen er enkele drukke dagen. Huismoeders hadden dan te zorgen voor ruime hoeveelheden nieuwjaarskoeken, koek en ‘oude wijven’, een bijzondere bekende koeksoort en voor andere lekkernijen. Huisvaders zorgden meestal voor de aanwezigheid van enige liters sterke drank op de nieuwjaarsdag, boerenzoons en dienstknechten zorgden voor hun vuurwapen, geweer of pistool, en voor buskruit,om de laatste dag van’toude en de eerste van het nieuwe jaar uit te kunnen schieten. Windstilte, die de molenaar van het dorp verhinderde om het graan tot meel te bewerken, was voor de laatste week van het jaar de grootste hindernis voor het maken van de verlangde nieuwjaarskoeken. Hiervoor gebruikte men roggemeel of gerstemeel. Het eerste was voor de bewerking het beste, het tweede gaf de meest welsmakende enigszins zoete koeken. In jaren van schrale roggeoogsten werd veel meer gerste- dan roggemeel gebruikt. De gerstbouw was toen nog al van betekenis in oostDrenthe. De roggemeelkoeken lieten zich beter afscheiden van het ijzer, waarin zij werden gaar gemaakt; de gerstemeelkoeken waren meer vatbaar voor het aanbranden.

Het bakken van deze koeken had in het boerenhuisgezin bij dag en dat van de dagloner bij avond plaats. Het mengsel, ook het beslag genoemd, werd door de huisvrouw gemaakt van rogge- of gerstemeel, daarin siroop, in warm water verdund, werd opgenomen om de zoetheid te bevorderen, het werk werd verricht door de dienstknecht of de boerenzoon, die met twee, ook wel met drie ijzers werkende, voor het hete haardvuur zat. Omdat er veel brandstof nodig was, had hij al een dag tevoren veel hout gekloofd, het zogenaamd afvalhout, verkregen bij het herstel van tuinschuttingen, ook van dode boomtakken, overblijfselen van versleten landbouwwerktuigen, enz. Het zogenaamde kienhout uit de venen, in die tijd veel als brandhout gebruikt, was hiervoor minder geschikt,omdat het zoveel koolstof verspreidde, dat alles,ook de randjes van de platte nieuwjaarskoeken er zwart van zouden worden. Ieder boerenhuisgezin was in het bezit van zo’n koekijzer, en deze werden wederkerig geleend, omdat in alle huizen niet tegelijk gebakken werd. Als de eene mengpot met koekendeeg geledigd was, werd de andere gevuld weer aangebracht. ’t Waren vaak stenen potten van 10 tot 15 liter inhoud, waaruit van 5tot 8 stieg koekjes werden gebakken. Deze koekjes waren van ruiten en een rand voorzien. Op de ene kant van het koekje vond men een jaartal van het jaar waar in het ijzer gemaakt was, op de andere kant stonden de naamletters van het echtpaar als eerste eigenaar van hetijzer. Zo zagen wij hier zulke ijzers van de jaren 1820 tot ’30 met naamletters van de reeds lang overleden grootouders van de laatste eigenaren. Hetaantal stiegen of 20-tallen van nieuwjaarskoeken, dat een knecht per dag maakte, liep van 40 tot 50. Voor hen, die zelf geen rogge of gerst naar de molen konden brengen voor het bakken van deze koeken, werd gerstmeel te koop aangeboden tegen de prijs van 8 tot 10 cent per half kg.

Voor lezers, die zich moeilijk kunnen voorstellen, waarvoor men in een landbouwersgezin van zeven tot achthonderd van die ijzerkoekjes nodig had, zij hier het volgende opgemerkt: Reeds in de vroege morgen vóór het aanbreken van het daglicht, kwamen de eerste nieuw]aarsbezoekers aan, verenigd in gezelschappen van 6 tot l0 boerenjongens en dienstknechten. Waar de veehouder zelf zich die morgen belastte met de veevoeding, had de zoon of dienstknecht de eerste ‘omtocht’ mee te maken, waarvoor hij zijn vuurwapen gereed had, om vóór de komst in ieder huis, op het erf zijn schot met los kruit te lossen. Bij die aankomst zag men de drankfles met een stapel nieuwjaarskoeken al op de tafel staan. leder werd voor zijn heilwens in het nieuwe jaar met een glaasje sterke drank bediend. Van de koekjes had gene aanbieding plaats. Elke bezoeker bediende zichzelf naar plaatselijk gebruik en het eerste groepje vertrok, om al spoedig gevolgd te worden door een tweede, ook door een derde groepje van jonge mannen. Om de strijd tegen de sterken in elk huis een glaasje, te kunnen volhouden was het gebruik van deze droge gebakjes een gebruikelijk middel. Zo waren er al een paar drankflessen geleegd en enkele stiegen koeken naar binnen gespoeld. Dan om omstreeks 9 uur verschenen andere nieuwjaarsgelukwensers. Dat was de schoolgaande jeugd. Het glaasje was al weer no.1, doch, nu gevuld met stroop en suikerwater, soms ook met een klein scheutje ‘klare’ er doorheen vermengd. Dan de bedeeling. Ieder kind kreeg gemiddeld vijf koekjes, dat was voor de 40 kinderen, die bij groepjes van 3 tot 5 verschenen, al 200 koekjes. Hierbij werd door velen nog een blokje koek, als van de bakker gekocht, ontvangen, die in een zakje werd gestopt, en als er nu 3 of 4 de deur uitgingen, kwamen er al 5 of 6 weer met dezelfde heilwens van een gelukkig nieuwjaar.

Vóór het middaguur was het meeste kinderlopen gedaan en eerst na het gebruik van de middag dis gingen de mannen van meer gevorderden leeftijd op burenbezoek uit. Er bestond de grootste neiging tot het vormen van klubjes, die tot het invallen van de avond al maar voorttrokken van het ene naar het andere huis. Mensen. waarmede men niet in de minste relatie stond, ontvingen toch de bezoekers van hen, die zich bij een klubje hadden aangesloten, en overal werd gegeten en vooral gedronken. Dienstknechten die in het morgenuur van de veevoeding waren vrijgesteld, hadden nu daarvoor hun avonddienst te verrichten en de dochters en dienstmeiden moesten thuis zijn om het vee te melken. Alleen bejaarde huismoeders, die zich de gehele dag beijverden om al den ieuwjaarsbezoekers te bedienen, bleven thuis.

In de avond verenigden zich de jonge lieden van beider sekse van de ongeveer 18 tot 30-jarigen leeftijd tot groepen, die men hier ‘de koppels’ noemde. In de kleinste gehuchten verenigden zich allen van deze leeftijd tot één koppel, in grotere plaatsen, die men zo in het dagelijks leven in twee of meer gedeelten verdeelde, tot 2 of 3 koppels. Deze verenigden gingen alle boerenhuizen in haar dorpsgedeelte binnen, waar hun sterke drank en nieuwjaarskoeken in ruime mate werden aangeboden. Om ongeveer 10 uur verenigden zich de twee of drie tot één koppel, die zijne luidruchtigheid op ongebonden wijze op de straat toonde en te middernacht eindigde de nieuwjaarsvermaken, die aanleiding tot vele nabespreking hadden gegeven en meermalen een wijziging in de jeugdbeweging van het dorpsleven hebben gebracht. Zowel de nieuwjaarsviering als de kermissen gaven vaak de aanleiding tot liefdesverkeer, waarvan een huwelijksverbintenis het gevolg was. Wij mogen aannemen, dat er van al de gebakken nieuwjaarskoeken en de aangeschafte sterke drank niet meer dan het 1/4 deel was overgebleven. Op de 2de januaridag werden al de behoeftige kinderen van buiten het hoofddorp van de gemeente verwacht. Velen werden dan met een gift van een drie of viertal overgebleven nieuwjaarskoekjes afgezonden.

Een ‘staartje’ van het bijgeloof van de oude tijd, dat te Drouwen nog lang in stand is gebleven, was ‘het handgift’ brengen, hetwelk hierin bestond, dat de eerste persoon, man, vrouw of kind, die op die morgen in een ander huis kwam, werd geacht ‘de handgiftbrenger’ of brengster te zijn. De bijgelovige betekenis er van was deze: is de handgiftbezorger een mannelijk persoon, dan zullen alle, of de meeste jonge dieren, die in het pas aangevangen jaar geboren worden, van het mannelijk in het tegenovergestelde geval van een vrouwelijke verschijning van het vrouwelijke geslacht zijn. Te Drouwen stond Stratings Wilmtie deze morgen vroeg op,om vóór een ander in het huis van de familie Dilling te verschi]nen, waarvoor zij als brengster van deh andgift beloond werd.

Sedert 1890 werd de nieuwjaarsviering vaak bestreden, zonder het gewenste gevolg op te leveren. De gewoonte zat er te diep in, om uitgeroeid te kunnen worden. De distributie van levensmiddelen in l918 en de verhoging van de drankaccijns, waardoor de prijs per liter van 80 cents tot f 3.50 kwam, werden de bondgenoten van de bestrijders, en hadden deze oorlogsgevolgen niet hun invloed op het volksleven gehad, dan zou er vooral in de gehuchten, nog een luidruchtige nieuwjaarsviering plaats hebben. Alleen in vrienden en familiekringen heeft nog een kleine nieuwjaarsviering plaats. Het rustig verloop van de laatste vier of vijf werkdagen van het jaar is zowel voor de ouderen, die de oude gewoonte van de nieuwjaarsviering nog kennen, als voor jongeren zeer welkom. Voor de kennis der folklore van Drenthe heeft die van de nieuwjaarsviering onder het voorgeslacht hare waarde: ’t Was de stemming der menigte, waar lange tijd jong en oud werd aangegrepen tot een zo luidruchtig vertoon, dat volgens de ouden op het snel verloop van de tijd wees, en er telkens ieder nadenkende aan herinneren zou dat weer een deel van zijne levensdraad was afgesneden. ’t Was voor zovelen de dag van nieuwe hoop en nieuwe lust tot het volbrengen van hunne levenstaak in een volgend tijdperk van twaalfmaanden, waar de ouden hun levenseinde zagen naderen en de jongen met nieuwe lust de uitbreiding van hun levenstaak zouden aanvaarden.

De jaarverwisseling wekte een godsdienstige stemming op als door Hyronumus van Alphen uitgesproken in een zijner verzen, dat tot de l60 der Evangelische kerkgezangen werd verhevem
Snelt dan Jaren, snelt vrij henen,
Met uw blijdschap en verdriet:
Welke ramp ik moog’ bewenen –
God, mijn God verandert niet.”